Językowa corrida

Jeśli kogoś postrzega się jako osobę wyjątkowo pozytywną, można ją też określić jako skibidi sigma. Skibidi zajęło w tegorocznym plebiscycie czwarte miejsce. Co znaczy? W zasadzie nic, jest bowiem zrozumiałe tylko „w związkach z innymi słowami i w zależności od kontekstu sugerujące coś fajnego, dziwnego, złego lub zaskakującego” (to też definicje uczestników plebiscytu). Do języka młodzieży skibidi przyszło z internetowego serialu „Skibidi Toilet” przedstawiającego – najogólniej mówiąc – wojnę między ludźmi-toaletami a ludźmi-komputerami. Że to absurd? Oczywiście! Dlatego jest tak atrakcyjny! Humor „toaletowy”, groteskowy, szczególnie śmieszy młode pokolenie, choć nie tylko młode...

Słowo skibidi może też występować samodzielnie, bo nie jest w nim ważny sens, tylko absurd i brzmienie. Absurdalne powiedzonka są charakterystyczne dla języka młodzieży, wystarczy zajrzeć do słowników. Odpowiedniki potocznego wyrażenia ‘mnie to nie obchodzi’ notowane w „Nowym słowniku gwary uczniowskiej”: A mi to tito, A mnie to żabka plum, Szmery, bajery i dzikie węże i wiele innych potwierdzają młodzieżową potrzebę prześmiewczości i językowej groteski.

Skibidi to także zabawa brzmieniem. Wszyscy używamy zabawnie brzmiących powiedzonek i wykrzykników: fiu-bździu, fiksum-dyrdum, sraty-taty, srutu-tutu, rypcium- pypcium, pierdu-merdu, tere-fere, huru-buru, figo-fago, gadu-gadu, figle-migle, łubu- dubu, więc może i skibidi polubimy...

Pierwsza jest łatwa: to zasada fonetyczna, zgodnie z którą piszemy tak, jak mówimy, np. brat, kot, kubek, okulary, okno. Druga – zasada morfologiczna – jest trochę trudniejsza, bo wymaga znajomości budowy wyrazu, wiedzy, z jakich cząstek się składa. Chodzi w niej o to, by przedrostki, rdzenie i przyrostki bez względu na wymowę zawsze zapisywać w tej samej postaci. Piszemy na przykład bezbronny i bezprawie, choć w drugim słowie przedrostek bez- wymawiany jest jak [bes]. Piszemy chleb-ek, chleb-owy, chleb, choć ten ostatni wyraz wymawiamy jak [chlep]. Piszemy gwiazda, gwiazdor i gwiazdka, choć mówimy [gwiastka]. Tylko czasem zasada morfologiczna ustępuje miejsca zasadzie fonetycznej. Na przykład przedrostek z- zapisuje się trojako, zgodnie z wymową: zrobić, spłacić, ściąć.

Trzecia zasada – historyczna – jest i łatwa, i trudna. Łatwa, bo dotyczy stosunkowo niewielkiego zbioru słów, w których występują znaki: u, ó, ż, rz, h, ch. Ich obecność we współczesnym języku jest wynikiem procesów historycznych, więc jakakolwiek zmiana nie jest tu możliwa. Zasada jest też trudna, bo trzeba się nauczyć wszystkich wyrazów z tymi znakami. Pomagają nam słowniki ortograficzne albo różne „ortografie na wesoło”, przeznaczone głównie dla uczniów.

Chyba najtrudniejsza jest zasada umowna, zwana konwencjonalną, która mówi, kiedy trzeba użyć wielkiej litery, a kiedy małej, i które wyrazy piszemy łącznie, które rozdzielnie, a które z łącznikiem. Ta zasada może się zmieniać w zależności od społecznych potrzeb, a do jej opanowania potrzebna jest podstawowa wiedza z gramatyki.

Gdzie w tym wszystkim jest strażak z dyktanda mojej wnuczki? Wbrew temu, co sądzi pilna uczennica, nie ma w jego budowie przyrostka -arz, jak w słowach pisarz, piekarz czy murarz. Pisownia słowa strażak, a także innych wyrazów z tej rodziny: straż (dawniej straża, stróża), strażnik, strażnica, stróż, jest uwarunkowana historycznie i nic tego nie zmieni.

Czasowniki takie jak ciągnąć, dmuchnąć, dźwignąć, garnąć, ginąć, kopnąć, krzyknąć, minąć, pchnąć, plunąć, rąbnąć, skrzypnąć, stęknąć, walnąć, westchnąć, wrzasnąć, zamknąć, zasnąć – we wszystkich formach zachowują cząstkę -ną. Przykładowo: dźwignął, kopnął, rąbnęła, krzyknęła, zamknęła. Ale inna grupa czasowników, na przykład: biegnąć, legnąć, pęknąć, rosnąć, stęchnąć, zdechnąć, zgadnąć w formach czasu przeszłego ma wyłącznie krótszą postać: biegł, legł, pękł, rosła, stęchła, zdechła, zgadła.

Można byłoby to jakoś opanować, gdyby nie spora grupa czasowników, które mogą występować w obu formach, na przykład: błysła i błysnęła, kwitła i kwitnęła, wiądł i więdnął, sechł i schnął, głuchł i głuchnął, znikł i zniknął, wybuchł i wybuchnął. Jeszcze więcej zamieszania robią te czasowniki, w których oboczne formy pojawiają się niekonsekwentnie. Bo spójrzmy: blaknął albo blakł, ale tylko blakła, blakło; chudnął albo chudł, ale tylko chudła, chudli; marznął albo marzł, ale tylko: marzła, marzło, marzły, marźli; moknął albo mókł, ale tylko mokłem, mokła, mokli.

Czy nie ma żadnej reguły, która by pomogła w opanowaniu tych form? W zasadzie nie ma. Użytkowników języka pewnie nie zadowoli gramatyczna informacja, że czasowniki, w których przed -ną stoi samogłoska, występują tylko w dłuższej formie: ginął, ginęła, plunął, plunęła. Zwłaszcza że te, w których -ną stoi po spółgłosce, zachowują się niekonsekwentnie, na przykład: prysnąć – prysnął albo prysł, klęknąć – klęknęła albo klękła.

Cóż więc robić? Trzeba zaglądać do słowników, ale też obserwować zwyczaj językowy. O właściwym użyciu tych form decyduje bowiem ich powszechność, dlatego rzadkie formy, jak krzykła, zamkła czy ciągła uznajemy za niepoprawne.

Jeśli zaś chodzi o czasownik wybuchnąć to można zaobserwować jeszcze jedną prawidłowość. Otóż form krótszych używamy w połączeniu z rzeczownikami nieosobowymi: wybuchła wojna, wybuchła panika, wybuchł pożar, wybuchł granat. Formy dłuższej częściej używa się w połączeniu z nazwami osób: Anna wybuchnęła gniewem, a najczęściej w połączeniu z rzeczownikami płacz i śmiech. Ale oba sformułowania: Bogdan wybuchnął śmiechem i Bogdan wybuchł śmiechem są właściwe i poprawne.

Studenci, z którymi prowadziłam dyskusję (i którym obiecałam ten felieton), opowiadali przerażające historie. Na przykład taką, że w szkole uznano nazwisko Zawisza za nieodmienne. Aż trudno uwierzyć, bo przecież to historyczne nazwisko, powinno być Polakom znane choćby z powiedzenia „Polegaj jak na Zawiszy”. Ponadto jest łatwe gramatycznie, bo zakończone na -a, więc jego właściciele bez względu na płeć odmieniają je tak samo: Zawiszy, Zawiszę, Zawiszą. Podobnie unieruchamiane było nazwisko Cymbalista, bo nikt nie wiedział, czy je odmieniać czy nie odmieniać, zwłaszcza gdy chodzi o mężczyznę. A przecież bez względu na płeć właściciela i to nazwisko trzeba odmieniać. Cymbalista odmienia się jak Zawisza: Cymbalisty, Cymbalistę, Cymbalistą.

Jeszcze straszniejsza była opowieść studenta, jakoby już w przedszkolu przestrzegano go przed odmianą jego nazwiska. Nazywa się Cyngiel i do tej pory ma wątpliwości…. Cóż powiedzieć, przedszkolne traumy ciągną się czasem przez całe życie. Ale na szczęście po dyskusji właściciel nazwiska już wie, że się ono odmienia. Do niego należy tylko wybór, czy odmieniać: Cyngiela czy Cyngla, Cyngielowi czy Cynglowi.

Jeszcze bardziej poruszająca jest historia pana Towpika, który zażądał od nauczyciela, by na dokumencie szkolnym dziecka zostawić nazwisko w mianowniku. I – co najbardziej wstrząsające – nauczyciel zmienił zapis, świadomie łamiąc normę językową. A przecież nazwisko Towpik odmienia się jak na przykład nazwisko Kowalik: Towpika, Kowalika, Towpikowi, Kowalikowi.

Celowo opowiedziałam te studenckie historie tak, jak się opowiada bajki o straszliwym smoku. Bo to wszystko bajki! Już czas się przestać bać smoka o nazwie „Nie odmieniam swojego nazwiska”. Nie skazujmy nazwisk na banicję, bo są one częścią naszego języka, którego istotą, duszą – jest odmienność wyrazów. A chyba nie chcemy uczynić polszczyzny bezduszną…

Nicnierobienie i podobnie zbudowane nicniemówienie znajdziemy też w „Wielkim słowniku ortograficznym” PWN. O obu słowach piszą również autorzy ciekawostek językowych zamieszczanych na stronach kampanii „Ojczysty – dodaj do ulubionych” Narodowego Centrum Kultury: „Nicniemówienie i nicnierobienie. Taka właśnie jest poprawna pisownia tych ciekawych słów. Są to rzeczowniki utworzone od połączeń zaprzeczonego czasownika i zaimka nic: nic nie mówić > nicniemówienie, nic nie robić > nicnierobienie. Rozdzielna pisownia obowiązuje, kiedy zmienimy kolejność członów: niemówienie nic i nierobienie nic”.

Ażeby poprawnie zapisać to rzadkie słowo, trzeba więc znać zasady ortograficzne i mieć minimalną wiedzę o gramatyce polszczyzny. Wiedzieć, co to czasownik, co to zaimek. Umieć rozłożyć skomplikowaną konstrukcję słowotwórczą na poszczególne części. Wiedzieć, że robienie jest rzeczownikiem utworzonym od czasownika robić. Znać regułę mówiącą, że nie z rzeczownikami pisze się łącznie, stąd pisownia nierobienie. I wiedzieć, że w połączeniu z zaimkiem nic tworzą one swego rodzaju zrost oznaczający jedno pojęcie.

To ważna wiedza, bo w słowniku ortograficznym tuż obok nicnierobienia i nicniemówienia stoi wyrażenie nic niewart. Jest pisane inaczej, bo to inna część mowy i inna forma słowna. Wart jest przymiotnikiem, partykułę nie z przymiotnikami pisze się łącznie: niewart, ale zaimek nic jest w tym połączeniu samodzielnym elementem.

Czy znajomość reguł ortograficznych jest niezbędna, by pisać poprawnie? Nie zawsze, bo można zajrzeć do słownika albo zapytać kogoś lepiej znającego zasady. Są jednak sytuacje, gdy taka wiedza się przydaje, na przykład na dyktandach czy w teleturniejach. A gdy w „Milionerach” nicnierobienie stoi obok takich błędnie zapisanych wyrazów, jak nic nie robienie, nic nierobienie, nierobienie nic, to znajomość zasad może przyjść z pomocą.

Tak więc słowo posiadać jest poprawne, ale ograniczone stylistycznie. Można go użyć w tekstach urzędowych, choć i tu chcielibyśmy większej prostoty. Wszak urzędy kierują komunikaty do obywateli, którzy posługują się językiem potocznym, neutralnym. Słowo posiadać i utworzony od niego rzeczownik posiadanie nie należą do tej odmiany polszczyzny. Można wręcz się przestraszyć, gdy towarzystwo ubezpieczeniowe każe nam wypełnić formularz dotyczący wycofania z ewidencji pojazdu, ponieważ „nastąpiła trwała i zupełna utrata posiadania pojazdu, na rzecz właściciela tego pojazdu”. Czy ktokolwiek tak mówi? Nie! Wręcz z przykrością czyta się taki nieempatyczny komunikat.

Neutralnym czasownikiem, którego można bez obaw użyć w każdym tekście, jest słowo mieć. Będzie stosowne i w przekazie urzędowym: Kandydat musi mieć prawo jazdy (a nie: posiadać prawo jazdy), i w policyjnym: Poszukiwany ma brodę i wąsy, i w reklamowym: Płaszcz ma jedwabną podszewkę. Warto też pamiętać, że posiadać coś może tylko osoba. Żaden przedmiot nie może niczego posiadać, więc moja potencjalna kurtka po prostu ma luźny fason, ma praktyczne kieszenie i ma ocieplenie.

Mówmy i piszmy tak jak myślimy: jasno i prosto.

I właśnie to metaforyczne znaczenie okazało się tak atrakcyjne, że zaczęliśmy pochylać się nad wszystkim: nad człowiekiem i nad przyrodą, nad projektem, nad zadaniem, a nawet nad nierównością chodników w mieście. Stało się więc to, co z innymi modnymi słowami. Wyjątkowe znaczenie: ‘zająć się kimś lub czymś z troską i uwagą’ zaczęło się rozmywać, a sam czasownik począł wypierać inne trafniejsze wyrazy. I teraz pochylamy się nad każdym zagadnieniem: Przed letnim Pekinem 2008 trzeba mocniej pochylić się nad kryteriami – pisze dziennikarz, choć zgrabniejszy byłby tu czasownik zastanowić się. Jeszcze raz możemy pochylić się nad wnioskami – mówi starosta, mimo że rozważyć albo zająć się są tu lepszym wyborem. W sytuacji, gdy liczy się każdy grosz, warto chyba pochylić się nad wypełnieniem wniosku o dopłaty – pisze inny, a czytający nie wie, czy chodzi o zgięcie tułowia, czy o uwagę w wypełnianiu formularza.

O słowie pochylać się trafnie napisała w poradni językowej PWN Katarzyna Kłosińska: „Do niedawna czasownik ten, używany w znaczeniu 'zajmować się (czymś) z uwagą, traktować coś troskliwie', miał bardzo podniosły charakter – pamiętamy go choćby z przemówień działaczy partyjnych okresu PRL-u, którzy pochylali się nad losem robotników i chłopów. Współcześnie jest on używany nie tylko bez nacechowania podniosłością, lecz także bez istotnego elementu znaczenia, jakim jest 'troska, uwaga' – jeśli ktoś mówi, że pochyla się nad jakąś sprawą, to po prostu się nią zajmuje”. A Jerzy Bralczyk w książce „Trzy po 33” zauważa, że wszystko zależy od przyimka: „I o ile pochylanie się przed jest podniesieniem wartości tego, przed czym się pochylamy, o tyle pochylanie się nad ugruntowuje wartość pochylającego się: oto zwraca uwagę na coś. Zauważa, a nawet docenia to, co zapewne doceniane, a może i zauważane nie było. (…)Pochylam się, jestem gość”.

Przytoczone przykłady i opinie dowodzą, że ów napuszony wyraz stracił swoją pierwotną moc i pozbył się ‘troski i uwagi’. Więc zamiast wciąż się pochylać, lepiej po prostu zająć się czymś, zainteresować, zastanowić, rozważyć, omówić, zwrócić na coś uwagę. I nie karmić tego pożeracza synonimów.

Idea prostego języka jest propagowana i wdrażana w życie w różnych instytucjach: urzędach, bankach, towarzystwach ubezpieczeniowych, uczelniach. Powstają rozmaite zalecenia, kodeksy, zbiory dobrych praktyk, które mają ułatwić urzędnikom tworzenie tekstów jasnych, zwięzłych, komunikatywnych. Tekstów, w których zamiast na przykład stosowanego w umowach sformułowania: Postanowienia ogólne, jest napisane: Co warto wiedzieć zanim przeczytasz regulamin. Pierwsze sformułowanie odstręcza od czytania, bo nie wiemy, kto i co postanowił i dlaczego mamy to czytać. Drugie sformułowanie zaciekawia i zachęca do czytania (pod warunkiem, że treść jest napisana równie atrakcyjnie jak tytuł).

Czy jednak mimo propagowania prostego języka pracownicy instytucji publicznych chętnie zmieniają formułę komunikacji z odbiorcą? Moim zdaniem nie, bo musieliby zmienić obowiązujące schematy i swoje przyzwyczajenia. A poza tym wciąż pokutuje magiczne myślenie, że skomplikowany język ma moc, a język prosty jest słaby. Tak jak w dowcipie, w którym prawnik rozmawia ze swoim asystentem: – Panie prawniku, tu jest umowa z proponowanym przeze mnie dodatkowym zapisem. – Ale ten zapis nie może tak brzmieć! – Dlaczego? – Bo jest sformułowany zbyt prosto. – To chyba dobrze, że prosto, to znaczy, że jest zrozumiale. – Niedobrze. Jeśli jest tak prosto, to jest nieprofesjonalnie.

Podobną postawę przyjmują urzędnicy, którzy nawet jeśli uważają, że mogliby pisać prościej, to stosują schematyczne formuły, choćby taką: Deklarację PIT należy złożyć za miesiąc sprzed miesiąca poprzedzającego miesiąc złożenia wniosku. Czy to proste? Raczej nie i niejeden już się pomylił (ze szkodą dla siebie).

Parodię języka komplikującego proste treści znalazłam na instagramowej stronie kobieta_szef. On: Jak powiesz po adwokacku: Wykańczasz mnie nerwowo? Ona: Podejmowane względem mnie działania stanowią przyczynę istotnego obciążenia emocjonalnego, które może w konsekwencji doprowadzić do znaczącego pogorszenia się mojej kondycji zdrowotnej.

Czy tak myślimy? Czy tak mówimy? Oczywiście nie, więc jeśli jakieś instytucje tworzą teksty, które mają być zrozumiałe dla nieprofesjonalnego odbiorcy, to powinny się wykazać empatią i używać prostej polszczyzny. Dla naszego wspólnego dobra.

Zajrzymy do słowników języka polskiego, w których hasło doświadczać jest notowane w dwóch znaczeniach: 1. ‘doznać czegoś, przejść przez coś, zaznać czegoś’, np. Doświadczył wiele złego od ludzi, Doświadczył głodu, Doświadczył czyjejś dobroci, 2. ‘poddać kogoś próbie, wystawić na ciężkie przejścia’: Los ich ciężko doświadczył. Słowo doświadczyć jest zwykle łączone z wyrazami mającymi negatywny wydźwięk. Mocniej podkreśla to definicja w „Innym słowniku języka polskiego” pod redakcją Mirosława Bańki, w którym doświadczyć jest uznane za słowo książkowe: 1. Jeśli ktoś doświadczył jakichś sytuacji, uczuć lub wrażeń, zwykle nieprzyjemnych, to przeżył je: Doświadczał niemal fizycznego bólu, 2. Jeśli jakieś zdarzenia lub osoby doświadczyły kogoś, to naraziły go na cierpienia: Ludzie doświadczeni przez wojnę.

Wyraz oznaczony w słownikach jako słowo książkowe jest rzadszy, staranniej dobierany. Tymczasem w różnorodnych tekstach publicystycznych doświadczyć wypiera stosowniejsze czasowniki. „Czy chcesz doświadczyć treningu STRONG na żywo i zostać instruktorem?” – czytam na stronie internetowej. A nie lepiej: odbyć, przejść trening? Albo inny przykład: „Wall Street doświadczy większej korekty? Rynek czeka na piątkowe dane”. Doświadczyć korekty? A nie dokonać? W zdaniu: „Pasażerowie lotu z Valetty do Poznania doświadczyli licznych trudności podczas swej podróży” lepsze jest słowo przeżyli. W zdaniu: „Osoby z SM często doświadczają chronicznego wyczerpania” trafniejsze byłoby sformułowanie: są chronicznie wyczerpane. Zdanie: „Kluczowym przesłaniem analityków Rabobank jest to, że sektor mleczarski doświadczy uderzenia trzech fal w rynek w ciągu najbliższych 12 miesięcy” jest – mówiąc potocznie – przekombinowane, bo lepsze niż doświadczy uderzenia byłoby odczuje uderzenie. A sformułowanie w dokumencie prawnym to konstrukcja wręcz karkołomna: „Działanie restrukturyzacyjne jest ugodą instytucji z dłużnikiem, który doświadcza lub prawdopodobnie doświadczy problemów z wywiązaniem się ze swoich zobowiązań”.

Doświadczyć problemów? Doświadczyć treningu? Doświadczyć korekty? Doświadczyć uderzenia? W takim połączeniach czasownik doświadczyć dotąd nie występował. Powiem trochę prześmiewczo, że doświadczam zaskoczenia z powodu komplikacji prostych zdań. Ale lepiej ujmę to prościej: Jestem zaskoczona natręctwem tego książkowego słowa.

Aby mówić i pisać poprawnie, nie trzeba znać wszystkich mechanizmów rządzących językiem. Ale trzeba mieć o nich pojęcie, gdy się publicznie wypowiadamy o języku, a zwłaszcza, gdy ganimy jakieś formy gramatyczne. Nie można powiedzieć: to jest niepoprawne, bo się nam ta forma nie podoba. Warto wtedy sięgnąć choćby do szkolnej gramatyki i sprawdzić, czy nasze „nie podoba mi się” ma oparcie w jej regułach.

Weźmy za przykład rodzaj gramatyczny rzeczowników osobowych. Większość przybiera dwa rodzaje: męski i żeński. Począwszy od imion: Jan i Janina, Stefan i Stefania, poprzez nazwiska: Kochanowski i Kochanowska, Biały i Biała, Nowak i (dawniej) Nowakowa, aż do nazw zawodów, godności i stanowisk: aktor i aktorka, dyrektor i dyrektorka, profesor i profesorka, a także nowa opozycja rodzajowa – minister i ministra. Ta ostatnia forma, choć pierwotnie uznana za niezgodną z mechanizmem słowotwórczym polszczyzny, została zaakceptowana w uzusie, który jest podstawą normy językowej. Ministra ma swoje formy gramatyczne: dopełniaczową – ministry, celownikową – ministrze itd. Forma ministrze jest tożsama z wołaczem rzeczownika męskiego minister, forma ministry – z żartobliwą albo pogardliwą formą mianownika liczby mnogiej: te ministry. O tym, w jakim znaczeniu jest użyta, decyduje kontekst.

Wydawałoby się, że to sprawa oczywista. Tymczasem ostatnio grono sędziów podważyło poprawność sformułowania obejmując stanowisko ministry użytego w ślubowaniu nowych członkiń rządu. Nie dyskutuję z argumentacją merytoryczną, tylko z gramatyczną. Argument, jakoby dopełniaczowa żeńska forma ministry była w tekście ślubowania tożsama z ekspresywnymi rzeczownikami męskimi typu: profesory, prezydenty, chłopy, senatory, świadczy o złej woli albo o nieznajomości reguł gramatyki. Czyżby dla autorów opinii różnica między wyrażeniem: stanowisko ministry a ekspresywnymi formami męskimi: te prezydenty, te ministry była nieuchwytna? Trudno powiedzieć, ale jak widać, wiedza gramatyczna jest potrzebna w wielu życiowych sytuacjach.