Językowa corrida

Aby mówić i pisać poprawnie, nie trzeba znać wszystkich mechanizmów rządzących językiem. Ale trzeba mieć o nich pojęcie, gdy się publicznie wypowiadamy o języku, a zwłaszcza, gdy ganimy jakieś formy gramatyczne. Nie można powiedzieć: to jest niepoprawne, bo się nam ta forma nie podoba. Warto wtedy sięgnąć choćby do szkolnej gramatyki i sprawdzić, czy nasze „nie podoba mi się” ma oparcie w jej regułach.

Weźmy za przykład rodzaj gramatyczny rzeczowników osobowych. Większość przybiera dwa rodzaje: męski i żeński. Począwszy od imion: Jan i Janina, Stefan i Stefania, poprzez nazwiska: Kochanowski i Kochanowska, Biały i Biała, Nowak i (dawniej) Nowakowa, aż do nazw zawodów, godności i stanowisk: aktor i aktorka, dyrektor i dyrektorka, profesor i profesorka, a także nowa opozycja rodzajowa – minister i ministra. Ta ostatnia forma, choć pierwotnie uznana za niezgodną z mechanizmem słowotwórczym polszczyzny, została zaakceptowana w uzusie, który jest podstawą normy językowej. Ministra ma swoje formy gramatyczne: dopełniaczową – ministry, celownikową – ministrze itd. Forma ministrze jest tożsama z wołaczem rzeczownika męskiego minister, forma ministry – z żartobliwą albo pogardliwą formą mianownika liczby mnogiej: te ministry. O tym, w jakim znaczeniu jest użyta, decyduje kontekst.

Wydawałoby się, że to sprawa oczywista. Tymczasem ostatnio grono sędziów podważyło poprawność sformułowania obejmując stanowisko ministry użytego w ślubowaniu nowych członkiń rządu. Nie dyskutuję z argumentacją merytoryczną, tylko z gramatyczną. Argument, jakoby dopełniaczowa żeńska forma ministry była w tekście ślubowania tożsama z ekspresywnymi rzeczownikami męskimi typu: profesory, prezydenty, chłopy, senatory, świadczy o złej woli albo o nieznajomości reguł gramatyki. Czyżby dla autorów opinii różnica między wyrażeniem: stanowisko ministry a ekspresywnymi formami męskimi: te prezydenty, te ministry była nieuchwytna? Trudno powiedzieć, ale jak widać, wiedza gramatyczna jest potrzebna w wielu życiowych sytuacjach.

Odpowiedź na pytanie, jakiej formy użyć: celownika czy dopełniacza w towarzystwie przyimka dla – jest zależna od sensu zdania i wymagań składniowych czasownika. Mówimy: Przyniosłam prezent Lence (celownik), ale: To jest prezent dla Lenki (dopełniacz). Mówimy: Kłaniam się panu prezesowi (celownik), ale: Przesyłam ukłony dla pana prezesa (dopełniacz). Mówimy: Mama kupiła coś Jankowi (celownik), ale: Mama kupiła coś dla Janka (dopełniacz).

Przecież to jasne – powiedzą czytelnicy – więc w czym problem? Problem w tym, że czasem samotny celownik wydaje się piszącym zbyt słaby, dlatego wolą go zastąpić dopełniaczem z przyimkiem. I piszą takie zdania: „Z okazji rozpoczynającego się nowego roku akademickiego życzę dla Władz Uczelni, Kadry Akademickiej, Pracowników Administracji, Doktorantów, Studentów, realizacji własnych planów, odkrywania tego co nieznane i wykorzystania pojawiających się szans”. 

Być może rażące sformułowanie Życzę dla władz uczelni zamiast Życzę władzom uczelni jest pomyłką piszącego, który nie przeczytał swojego tekstu przed upublicznieniem. Chcę jednak na tym przykładzie zwrócić uwagę na składniowy problem. Badacze języka takie konstrukcje, jak w zacytowanym przykładzie, uznają za regionalizm kresowy. Dziś jednak wyrażenia typu: Moje uszanowanie dla pana profesora, Dobry wieczór dla państwa trącą myszką i mogą być użyte co najwyżej żartobliwie.

A jeśli chodzi o dedykacje w książkach z autografami autorów, to mam i Ewie, i dla Ewy. Te celownikowe przeważają.

Forma mnie powtarza się w odmianie zaimka ja aż w czterech przypadkach: w dopełniaczu, w bierniku, w miejscowniku i w celowniku. W celowniku obok mnie mamy też krótszą i słabszą formę mi. Kiedyś i w bierniku mieliśmy dwie formy: mnie i mię, ale mię zostało wyparte przez silne mnie. Można by więc na zasadzie analogii sądzić, że i w celowniku rozgości się mnie, które zdominuje formę mi.

Tymczasem okazuje się, że użytkownikom współczesnej polszczyzny nie odpowiada celownikowe mnie, a niektórzy uznają je wręcz za dziwne albo przestarzałe. Jeden z moich studentów zapytał, dlaczego tak często używam tej formy. I zapewne nie chodziło mu o konstrukcje dopełniaczowe: Nie ma mnie, ani o biernikowe: Widziałeś tam mnie?, albo miejscownikowe: Mówią o mnie. Chodziło mu o celownik, bo ja faktycznie mówię: Mnie się to nie podoba, Mnie się chce spać, Powiedz o tym mnie, Dajcie to mnie. A młodych to już dziwi, bo w każdym w tych zdań używają formy mi.

Niektórzy językoznawcy doszukują się w tej zmianie dobrych stron. Profesor Mirosław Bańko dowodzi pocieszająco, że z punktu widzenia ekonomii języka można uznać ten proces za korzystny, bo forma mi będzie jednoznaczna, celownikowa, a zakres formy mnie się zmniejszy. I pewnie trzeba przyjąć to pocieszenie, bo myślę, że tendencji do celownikowego mi w każdym miejscu zdania już nie zatrzymamy. Na razie jednak i ja, i wielu użytkowników wzorcowej polszczyzny, także profesor Bańko, nie akceptujemy tej zmiany i mówimy: Mnie się to nie podoba. I nie tylko mnie.

Gdy nazwisko tożsame z rzeczownikiem pospolitym kończy się na miękką spółgłoskę, przed którą stoi samogłoska e, to z reguły odmienia się jak ów rzeczownik. Pan Kwiecień – pana Kwietnia, bo kwiecień – kwietnia, pan Kamień – pana Kamienia, bo kamień – kamienia. Jeśli jednak nazwisko zakończone na -eć czy -eń jest jednosylabowe, to samogłoska e zostaje w odmianie zachowana bez względu na to, jak się odmienia wyraz pospolity. Dotyczy to na przykład nazwiska Dzień, które w Polsce nosi 213 panów (jak wynika z oficjalnego rejestru nazwisk). Pan Dzień odmienia swoje nazwisko tak: Dzienia, Dzieniowi, Dzieniem, o Dzieniu.

Inaczej niż pan Kwiecień czy pan Kamień odmieniają swoje nazwiska panowie Jarząb, Gołąb, Kozieł, Orzeł, Kocioł, Kozioł. Jeśli chcą potraktować je wzorcowo, to nie upodabniają ich do wyrazów pospolitych i odmieniają bez wymian głosek: Jarząba, o Jarząbie; Gołąba, o Gołąbie; Kozieła, o Koziele; Orzeła, o Orzele; Kocioła, o Kociole; Kozioła, o Koziole. Jeśli jednak uznają, że chcą się odmieniać „normalnie” (tak na pytanie urzędniczki, jak odmienić jego nazwisko, odpowiedział właściciel nazwiska), mogą używać form tożsamych z formami rzeczowników pospolitych i mówić o Gołębiu; o Koźle, o Orle, o Kotle. Takie formy uznane są jednak za potoczne, mniej staranne. Wariantów odmiany nie mają nazwiska jednosylabowe, np. Wąż, Dąb, Ksiądz (to ostatnie nosi 225 mężczyzn), które muszą zachować tematyczne -ą-: Wąża, o Wążu; Dąba, o Dąbie; Ksiądza, o Ksiądzu.

Czy reguły, według których odmieniamy nazwiska, są łatwe? Nie są. Czy musimy się ich trzymać? Musimy, bo umiejętność odmiany nazwisk jest najczulszym wskaźnikiem poziomu sprawności językowej.

Czy istnieją jakieś słowa, o których można powiedzieć, że są sztuczne, a więc nienaturalne, nieautentyczne? Może za takie można uznać hybrydy, wyrazy złożone z elementów pochodzących z różnych języków? Hybrydami są takie na przykład formy, jak antypowieść, pseudonaukowy, telewizja czy autokar. Cząstki anty-, pseudo- pochodzą z greki, powieść, naukowy to słowa rodzime. Wyraz telewizja jest złożony z greckiego tele- i łacińskiego visio, a autokar z greckiego auto- i angielskiego car. Są to więc słowa sztucznie stworzone, ale przecież dla nas brzmią całkiem naturalnie.

Czy sztuczne są neologizmy? W pewnym sensie tak, bo nie są efektem rozwoju języka, tylko ktoś je celowo utworzył. Czasem autor opiera się na regułach słowotwórczych, jak Bolesław Leśmian, twórca zmorowania, beznamysłu, niedoumierania. Czasem neologizmy powstają wbrew regułom, jak slangowe i potoczne plażing, leżing, smażing, zapodać, zadziać się, romantyzować, smakówa i wiele innych. I tylko od nas, użytkowników polszczyzny zależy, czy uznamy je za jednostkowy językowy wybryk, czy przyswoimy, oswoimy i uznamy za naturalne. Dziś za normalne uznaje się na przykład słowo nastolatek, którego autorstwo przypisujemy Władysławowi Kopalińskiemu, albo słowo nosorożec – wymyślone w XVII wieku przez leksykografa Grzegorza Knapskiego. Ale XIX-wieczne propozycje zastąpienia rodzimymi słowami terminów obcych zostały uznane za sztuczne, więc się nie przyjęły, mimo że były etymologicznie przejrzyste: chowanna ‘pedagogika’, mysłowiec ‘mędrzec’, myślini ‘logika’, odwrotnica ‘antyteza’, nęka ‘troska’ i kilka innych.

Kto więc decyduje o tym, czy słowa się utrwalą czy zostaną odrzucone jako niejasne, niepotrzebne, sztuczne? Oczywiście my, użytkownicy języka, którzy w codziennym użyciu wyrażamy aprobatę dla konkretnych wyrazów. Forma ministra, zrazu potępiana, utrwala się w językowym zwyczaju i ani ja, ani mój czytelnik nie mamy na ten zwyczaj wpływu. Za sztuczne mogłabym uznać słowo paralimpiada, które wypiera poprawnie zbudowaną nazwę paraolimpiada, ale to powszechny zwyczaj językowy zadecyduje, która z nich się utrwali.

Czytelnicy moich felietonów wiedzą, że można, bo wielokrotnie objaśniałam mechanizm tworzenia form feminatywnych. W języku szukamy reguł, prawidłowości, a jedną z nich jest tworzenie nazw żeńskich od nazw męskich za pomocą formantów -ka: malarka, nauczycielka, -ini: gospodyni, mistrzyni, -owa: krawcowa, królowa ‘władczyni’. Był czas w naszej historii, gdy żeńskie określenia godności i zawodów zostały zdominowane przez formy męskie, a kobiety pełniące prestiżowe funkcje nazywano „po męsku” z dodatkiem formy pani: pani dyrektor, pani kierownik, pani prezes. Dziś wracamy do żeńskich form, odświeżamy dawne i tworzymy nowe, bo takie są społeczne potrzeby. We współczesnej polszczyźnie funkcjonują obok siebie, w zgodzie!, żeńskie formy: pani kierownik obok kierowniczki, pani dyrektor obok dyrektorki, pani minister obok ministry, specjalistka od wspinaczki obok wspinaczki. Różnice między nimi są widoczne tylko na poziomie stylistycznym: konstrukcje ze słowem pani są bardziej oficjalne. Ale pod względem poprawnościowym prezesce czy wspinaczce niczego nie można zarzucić. 

W nazwie wspinaczka określającym zawodniczkę może uwierać jego wieloznaczność. Ale przecież wieloznacznych słów mamy w polszczyźnie znacznie więcej: myszka, pilot, język, zamek, korona, kolanko itd. Ich właściwe znaczenie wydobywa kontekst. Nie narzekamy też na podwójny sens nazw żeńskich, gdy mówimy: Przywitam się z pilotką, Zapytam portierkę, Zawołam konduktorkę. Podobnie jest ze słowem wspinaczka, którego wieloznaczność wspinaczom i wspinaczkom nie przeszkadza. Świetny przykład akceptacji tej wieloznaczności znalazłam na stronie Skalnik.pl w felietonie pt. „Wspinaczka jest kobietą”: „Kobieca wspinaczka (…) pozostaje w cieniu mężczyzn. Całkiem niesłusznie, bo kobiety wspinają się na równie wysokim poziomie, to znaczy pionie! Poznaj najbardziej utalentowane polskie (i nie tylko) wspinaczki, mistrzynie różnych rodzajów wspinaczki”.

W języku jest to wszystko, czego potrzeba jego użytkownikom i użytkowniczkom. Każdy może wybrać sobie słowa, które mu się podobają.

Cząstka para- poprzedzająca wyraz olimpiada wywodzi się z greckiego słowa pará znaczącego ‘przy, obok, poza (czymś)’. Cząstka ta tworzy w polszczyźnie nazwy złożone, w którym człon para- znaczy ‘niby, prawie: paramilitarny, parapsychologia’. W paraolimpiadzie silniej uwidacznia się greckie znaczenie ‘przy, obok’.

Tak więc trwa paryska paraolimpiada, a w Polsce zaczęła się językowa dyskusja. Okazuje się bowiem, że zrozumiałą i przejrzystą słowotwórczo nazwę paraolimpiada działacze sportowi upodobnili do angielskiego tworu paralimpic, a w dodatku zrobili to arbitralnie i… trochę skłamali. Jak bowiem stwierdził prezes Polskiego Komitetu Paraolimpijskiego: „To była dla nas trudna zmiana, szukaliśmy różnych rozwiązań, by obronić tę literkę „o”. Musimy jednak iść z duchem czasu i dopasowywać się do tego, co narzucają rozwiązania międzynarodowe. Nie cieszymy się z tego, bo wprowadzanie zmian językowych jest trudne i długotrwałe. Zasięgaliśmy nawet opinii Rady Języka Polskiego i otrzymaliśmy informację, że język jest żywy i ewoluuje”.

Nie trzeba zasięgać opinii Rady, by stwierdzić, że „język jest żywy i ewoluuje”, a w kwestii tworu „paralimpijski” nikt się do Rady z prośbą o opinię nie zwracał. Gdyby się jednak zwrócił, to opinia byłaby negatywna, o czym można przeczytać w oświadczeniu na internetowej stronie Rady. Negatywną opinię mają też internauci rozumiejący reguły języka: „Przez durne, biurokratyczne słowotwórstwo – pisze jeden z nich – tym wspaniałym sportowcom nie wolno już się odwoływać do Olimpu i greckiej tradycji, a jedynie do własnego kalectwa”. To aluzja do twierdzenia, że „paralimpijczyk” ma związek z greckim wyrazem paralegic, odnoszącym się do urazu kręgosłupa. Inny internauta prześmiewczo proponuje formę „paragrzyska” w miejsce paraigrzysk, skoro zbitka dwóch samogłosek przeszkadza działaczom Polskiego Komitetu Paraolimpijskiego, dziś zwanego „paralimpijskim”.

Tylko ktoś, kto nie ma językowego słuchu mógłby tak wynaturzyć słowa paraolimpiada, paraolimpijczyk, paraolimpijka, paraolimpijski. Myślę jednak, że użytkownicy polszczyzny nie podporządkują się tym arbitralnie narzuconym słowotworom.

Problem fleksyjny został zatem wyjaśniony, można pisać i tak, i tak – jak mawia profesor Miodek. Pozostaje jeszcze problem stylistyczny: jeśli obie formy są poprawne, to czy dbać, jak to ujął mój znajomy, o elegancję, czy raczej stawiać na twórczy chaos? Chodzi o to, czy można formy odmienionej i nieodmienionej używać zamiennie w jednym tekście. Moim zdaniem nie, bo byłoby to uchybienie stylistyczne. Twórczy chaos może być atrakcyjny w tekstach artystycznych, ale w tekstach o charakterze informacyjnym potrzebna jest gramatyczna konsekwencja.

To jednak nie koniec językowych problemów z SOR-em. Mamy jeszcze problem składniowy: z jakimi przyimkami wchodzi w związek: idę do SOR-u czy idę na SOR? Pracuję w SOR-ze czy na SOR-ze? Tu też można „i tak, i tak”, w zależności od tego, jaką cechę nazwy SOR chcemy uwydatnić. Jeśli traktujemy ją jako jednolitą całość, to łączymy z przyimkami do i w: do SOR-u, w SOR-ze. Jeśli mamy w myślach słowo oddział, to zgodnie z utrwalonym zwyczajem łączymy je z przyimkiem na: na SOR, na SOR-ze.

Czy to wszystkie językowe zawiłości SOR-u? Nie! Jest jeszcze kwestia pisowni. Końcówki, które łączą się z podstawą, trzeba koniecznie zapisać po łączniku: SOR-em, SOR-ze. „Sklejanie” końcówki z wyrazem, niepoprzedzanie jej łącznikiem, jest błędem ortograficznym.

Być może tak było, choć pewna nie jestem. Wyrażenie dzień dzisiejszy w znaczeniu ‘dziś’ notowane jest w „Słowniku języka polskiego”, tzw. warszawskim, wydanym w 1900 roku (czy były już wtedy maszyny do pisania?). Sformułowania do dnia dzisiejszego, po dzień dzisiejszy notuje także „Słownik języka polskiego” pod red. Witolda Doroszewskiego z 1960 roku i ilustruje cytatami zaczerpniętymi z literatury, na przykład: „Do dnia dzisiejszego sama nie mogła zrozumieć, dlaczego jej się wtedy to półzwierzenie wyrwało”. Nie jest to więc „betonowa konstrukcja mowy urzędowej”, jak pisze Jacek Wasilewski, tylko wyrażenie mocniejsze niż słowa dziś, dzisiaj, do dzisiaj. Nawiasem mówiąc, rozbudowanego sformułowania po dzień dzisiejszy nie da się zastąpić jednym słowem, można je tylko wymienić na inne rozbudowane sformułowanie: po dziś dzień.

Współcześnie wyrażenia dzień dzisiejszy, w dniu dzisiejszym przynależą do stylu kancelaryjnego, są więc właściwe tekstom urzędowym i różnym oficjalnym dokumentom. Sformułowania w dniu dzisiejszym, w dniu wczorajszym, w dniu jutrzejszym mają swoje miejsce na innym poziomie stylistycznym języka niż słowa dzisiaj (dziś), wczoraj, jutro, których używamy w języku potocznym. Ale wszystkie mają prawo do istnienia!

Nietrafny jest też zarzut, jakoby dzień dzisiejszy był pleonazmem, czyli „masłem maślanym”, o czym pisze Jacek Wasilewski: „Kończę dzień dzisiejszy z obawą, że jednak ten pleonazm może być już na dobrej drodze do narodowej afirmacji (…)”. Przecież dzień to ‘okres od wschodu do zachodu słońca’, a dzisiejszy to ‘bieżący, obecny, odnoszący się do obecnego dnia, taki, który zdarzył się dziś’. Skoro dzień może być wczorajszy, przedwczorajszy, jutrzejszy, to może być i dzisiejszy.

Zatem nie ma co kruszyć kopii o dzień dzisiejszy, bo choć rzeczywiście bywa niefortunnie używany, to czasem może się przydać. Ważne, by wiedzieć, co i komu chcemy przekazać i dobrać do treści stosowne słowa.

Tymczasem współcześnie rzeczowniki nieżywotne zaczynają się w bierniku upodabniać do rzeczowników żywotnych i chętnie przyłączają końcówkę -a. Nie dzieje się to konsekwentnie, tylko stopniowo, niepostrzeżenie. Już mówimy: grać w ping-ponga, grać w tenisa, a coraz rzadziej: grać w bilard. Obok połączeń: jeść bigos i jeść żurek, mamy też połączenia: jeść pomidora, jeść kalafiora (ja jeszcze jem kalafior, ale jestem w tym chyba odosobniona). Mówimy: palić papier, ale palić papierosa, kupić samochód, ale kupić mercedesa. Choć norma wzorcowa polszczyzny zaleca solić pomidor, znajdować grzyb i jeść kotlet, czyli użyć formy biernika równej mianownikowi, to chyba tylko kotlet występuje w wariantach: jeść kotlet i jeść kotleta (ten pierwszy wariant jest coraz rzadszy). Dominuje biernik równy dopełniaczowi: solić pomidora, znaleźć grzyba, zawiązać buta, wytrzeć nosa. Nawet stek się poddał, i tort się poddaje, o co starłam się swego czasu ze znajomymi, którzy (nowocześnie!) jedzą steka i kroją torta¸ a ja (tradycyjnie) obstaję przy formach jem stek i kroję tort.

Czy więc ci, którzy oddają fartucha i łapią sznura popełniają błąd? Jak widać – nie, zwłaszcza w mowie potocznej. Jesteśmy świadkami (i sprawcami) historycznej zmiany gramatycznej i pewnie tego procesu nie zatrzymamy, bo choć powolny, to wydaje się nieuchronny. Wystarczy przypomnieć, że w początkach naszego języka wszystkie rzeczowniki miały biernik równy mianownikowi, stąd powiedzenia: być z kimś za pan brat, wyjść za mąż, wsiadać na koń. Dziś jeszcze nie powiemy: Muszę kupić nowego komputera, ale młodzi już mówią: Muszę kupić nowego kompa, Podaj mi mojego fona (tj. telefon), Puść mi sygnała.

Czy wkrótce wszystkie formy biernika będą równe dopełniaczowi? To zależy od siły naszego oporu, który jest jednak coraz słabszy...