Językowa corrida

Nicnierobienie i podobnie zbudowane nicniemówienie znajdziemy też w „Wielkim słowniku ortograficznym” PWN. O obu słowach piszą również autorzy ciekawostek językowych zamieszczanych na stronach kampanii „Ojczysty – dodaj do ulubionych” Narodowego Centrum Kultury: „Nicniemówienie i nicnierobienie. Taka właśnie jest poprawna pisownia tych ciekawych słów. Są to rzeczowniki utworzone od połączeń zaprzeczonego czasownika i zaimka nic: nic nie mówić > nicniemówienie, nic nie robić > nicnierobienie. Rozdzielna pisownia obowiązuje, kiedy zmienimy kolejność członów: niemówienie nic i nierobienie nic”.

Ażeby poprawnie zapisać to rzadkie słowo, trzeba więc znać zasady ortograficzne i mieć minimalną wiedzę o gramatyce polszczyzny. Wiedzieć, co to czasownik, co to zaimek. Umieć rozłożyć skomplikowaną konstrukcję słowotwórczą na poszczególne części. Wiedzieć, że robienie jest rzeczownikiem utworzonym od czasownika robić. Znać regułę mówiącą, że nie z rzeczownikami pisze się łącznie, stąd pisownia nierobienie. I wiedzieć, że w połączeniu z zaimkiem nic tworzą one swego rodzaju zrost oznaczający jedno pojęcie.

To ważna wiedza, bo w słowniku ortograficznym tuż obok nicnierobienia i nicniemówienia stoi wyrażenie nic niewart. Jest pisane inaczej, bo to inna część mowy i inna forma słowna. Wart jest przymiotnikiem, partykułę nie z przymiotnikami pisze się łącznie: niewart, ale zaimek nic jest w tym połączeniu samodzielnym elementem.

Czy znajomość reguł ortograficznych jest niezbędna, by pisać poprawnie? Nie zawsze, bo można zajrzeć do słownika albo zapytać kogoś lepiej znającego zasady. Są jednak sytuacje, gdy taka wiedza się przydaje, na przykład na dyktandach czy w teleturniejach. A gdy w „Milionerach” nicnierobienie stoi obok takich błędnie zapisanych wyrazów, jak nic nie robienie, nic nierobienie, nierobienie nic, to znajomość zasad może przyjść z pomocą.

Tak więc słowo posiadać jest poprawne, ale ograniczone stylistycznie. Można go użyć w tekstach urzędowych, choć i tu chcielibyśmy większej prostoty. Wszak urzędy kierują komunikaty do obywateli, którzy posługują się językiem potocznym, neutralnym. Słowo posiadać i utworzony od niego rzeczownik posiadanie nie należą do tej odmiany polszczyzny. Można wręcz się przestraszyć, gdy towarzystwo ubezpieczeniowe każe nam wypełnić formularz dotyczący wycofania z ewidencji pojazdu, ponieważ „nastąpiła trwała i zupełna utrata posiadania pojazdu, na rzecz właściciela tego pojazdu”. Czy ktokolwiek tak mówi? Nie! Wręcz z przykrością czyta się taki nieempatyczny komunikat.

Neutralnym czasownikiem, którego można bez obaw użyć w każdym tekście, jest słowo mieć. Będzie stosowne i w przekazie urzędowym: Kandydat musi mieć prawo jazdy (a nie: posiadać prawo jazdy), i w policyjnym: Poszukiwany ma brodę i wąsy, i w reklamowym: Płaszcz ma jedwabną podszewkę. Warto też pamiętać, że posiadać coś może tylko osoba. Żaden przedmiot nie może niczego posiadać, więc moja potencjalna kurtka po prostu ma luźny fason, ma praktyczne kieszenie i ma ocieplenie.

Mówmy i piszmy tak jak myślimy: jasno i prosto.

I właśnie to metaforyczne znaczenie okazało się tak atrakcyjne, że zaczęliśmy pochylać się nad wszystkim: nad człowiekiem i nad przyrodą, nad projektem, nad zadaniem, a nawet nad nierównością chodników w mieście. Stało się więc to, co z innymi modnymi słowami. Wyjątkowe znaczenie: ‘zająć się kimś lub czymś z troską i uwagą’ zaczęło się rozmywać, a sam czasownik począł wypierać inne trafniejsze wyrazy. I teraz pochylamy się nad każdym zagadnieniem: Przed letnim Pekinem 2008 trzeba mocniej pochylić się nad kryteriami – pisze dziennikarz, choć zgrabniejszy byłby tu czasownik zastanowić się. Jeszcze raz możemy pochylić się nad wnioskami – mówi starosta, mimo że rozważyć albo zająć się są tu lepszym wyborem. W sytuacji, gdy liczy się każdy grosz, warto chyba pochylić się nad wypełnieniem wniosku o dopłaty – pisze inny, a czytający nie wie, czy chodzi o zgięcie tułowia, czy o uwagę w wypełnianiu formularza.

O słowie pochylać się trafnie napisała w poradni językowej PWN Katarzyna Kłosińska: „Do niedawna czasownik ten, używany w znaczeniu 'zajmować się (czymś) z uwagą, traktować coś troskliwie', miał bardzo podniosły charakter – pamiętamy go choćby z przemówień działaczy partyjnych okresu PRL-u, którzy pochylali się nad losem robotników i chłopów. Współcześnie jest on używany nie tylko bez nacechowania podniosłością, lecz także bez istotnego elementu znaczenia, jakim jest 'troska, uwaga' – jeśli ktoś mówi, że pochyla się nad jakąś sprawą, to po prostu się nią zajmuje”. A Jerzy Bralczyk w książce „Trzy po 33” zauważa, że wszystko zależy od przyimka: „I o ile pochylanie się przed jest podniesieniem wartości tego, przed czym się pochylamy, o tyle pochylanie się nad ugruntowuje wartość pochylającego się: oto zwraca uwagę na coś. Zauważa, a nawet docenia to, co zapewne doceniane, a może i zauważane nie było. (…)Pochylam się, jestem gość”.

Przytoczone przykłady i opinie dowodzą, że ów napuszony wyraz stracił swoją pierwotną moc i pozbył się ‘troski i uwagi’. Więc zamiast wciąż się pochylać, lepiej po prostu zająć się czymś, zainteresować, zastanowić, rozważyć, omówić, zwrócić na coś uwagę. I nie karmić tego pożeracza synonimów.

Idea prostego języka jest propagowana i wdrażana w życie w różnych instytucjach: urzędach, bankach, towarzystwach ubezpieczeniowych, uczelniach. Powstają rozmaite zalecenia, kodeksy, zbiory dobrych praktyk, które mają ułatwić urzędnikom tworzenie tekstów jasnych, zwięzłych, komunikatywnych. Tekstów, w których zamiast na przykład stosowanego w umowach sformułowania: Postanowienia ogólne, jest napisane: Co warto wiedzieć zanim przeczytasz regulamin. Pierwsze sformułowanie odstręcza od czytania, bo nie wiemy, kto i co postanowił i dlaczego mamy to czytać. Drugie sformułowanie zaciekawia i zachęca do czytania (pod warunkiem, że treść jest napisana równie atrakcyjnie jak tytuł).

Czy jednak mimo propagowania prostego języka pracownicy instytucji publicznych chętnie zmieniają formułę komunikacji z odbiorcą? Moim zdaniem nie, bo musieliby zmienić obowiązujące schematy i swoje przyzwyczajenia. A poza tym wciąż pokutuje magiczne myślenie, że skomplikowany język ma moc, a język prosty jest słaby. Tak jak w dowcipie, w którym prawnik rozmawia ze swoim asystentem: – Panie prawniku, tu jest umowa z proponowanym przeze mnie dodatkowym zapisem. – Ale ten zapis nie może tak brzmieć! – Dlaczego? – Bo jest sformułowany zbyt prosto. – To chyba dobrze, że prosto, to znaczy, że jest zrozumiale. – Niedobrze. Jeśli jest tak prosto, to jest nieprofesjonalnie.

Podobną postawę przyjmują urzędnicy, którzy nawet jeśli uważają, że mogliby pisać prościej, to stosują schematyczne formuły, choćby taką: Deklarację PIT należy złożyć za miesiąc sprzed miesiąca poprzedzającego miesiąc złożenia wniosku. Czy to proste? Raczej nie i niejeden już się pomylił (ze szkodą dla siebie).

Parodię języka komplikującego proste treści znalazłam na instagramowej stronie kobieta_szef. On: Jak powiesz po adwokacku: Wykańczasz mnie nerwowo? Ona: Podejmowane względem mnie działania stanowią przyczynę istotnego obciążenia emocjonalnego, które może w konsekwencji doprowadzić do znaczącego pogorszenia się mojej kondycji zdrowotnej.

Czy tak myślimy? Czy tak mówimy? Oczywiście nie, więc jeśli jakieś instytucje tworzą teksty, które mają być zrozumiałe dla nieprofesjonalnego odbiorcy, to powinny się wykazać empatią i używać prostej polszczyzny. Dla naszego wspólnego dobra.

Zajrzymy do słowników języka polskiego, w których hasło doświadczać jest notowane w dwóch znaczeniach: 1. ‘doznać czegoś, przejść przez coś, zaznać czegoś’, np. Doświadczył wiele złego od ludzi, Doświadczył głodu, Doświadczył czyjejś dobroci, 2. ‘poddać kogoś próbie, wystawić na ciężkie przejścia’: Los ich ciężko doświadczył. Słowo doświadczyć jest zwykle łączone z wyrazami mającymi negatywny wydźwięk. Mocniej podkreśla to definicja w „Innym słowniku języka polskiego” pod redakcją Mirosława Bańki, w którym doświadczyć jest uznane za słowo książkowe: 1. Jeśli ktoś doświadczył jakichś sytuacji, uczuć lub wrażeń, zwykle nieprzyjemnych, to przeżył je: Doświadczał niemal fizycznego bólu, 2. Jeśli jakieś zdarzenia lub osoby doświadczyły kogoś, to naraziły go na cierpienia: Ludzie doświadczeni przez wojnę.

Wyraz oznaczony w słownikach jako słowo książkowe jest rzadszy, staranniej dobierany. Tymczasem w różnorodnych tekstach publicystycznych doświadczyć wypiera stosowniejsze czasowniki. „Czy chcesz doświadczyć treningu STRONG na żywo i zostać instruktorem?” – czytam na stronie internetowej. A nie lepiej: odbyć, przejść trening? Albo inny przykład: „Wall Street doświadczy większej korekty? Rynek czeka na piątkowe dane”. Doświadczyć korekty? A nie dokonać? W zdaniu: „Pasażerowie lotu z Valetty do Poznania doświadczyli licznych trudności podczas swej podróży” lepsze jest słowo przeżyli. W zdaniu: „Osoby z SM często doświadczają chronicznego wyczerpania” trafniejsze byłoby sformułowanie: są chronicznie wyczerpane. Zdanie: „Kluczowym przesłaniem analityków Rabobank jest to, że sektor mleczarski doświadczy uderzenia trzech fal w rynek w ciągu najbliższych 12 miesięcy” jest – mówiąc potocznie – przekombinowane, bo lepsze niż doświadczy uderzenia byłoby odczuje uderzenie. A sformułowanie w dokumencie prawnym to konstrukcja wręcz karkołomna: „Działanie restrukturyzacyjne jest ugodą instytucji z dłużnikiem, który doświadcza lub prawdopodobnie doświadczy problemów z wywiązaniem się ze swoich zobowiązań”.

Doświadczyć problemów? Doświadczyć treningu? Doświadczyć korekty? Doświadczyć uderzenia? W takim połączeniach czasownik doświadczyć dotąd nie występował. Powiem trochę prześmiewczo, że doświadczam zaskoczenia z powodu komplikacji prostych zdań. Ale lepiej ujmę to prościej: Jestem zaskoczona natręctwem tego książkowego słowa.

Aby mówić i pisać poprawnie, nie trzeba znać wszystkich mechanizmów rządzących językiem. Ale trzeba mieć o nich pojęcie, gdy się publicznie wypowiadamy o języku, a zwłaszcza, gdy ganimy jakieś formy gramatyczne. Nie można powiedzieć: to jest niepoprawne, bo się nam ta forma nie podoba. Warto wtedy sięgnąć choćby do szkolnej gramatyki i sprawdzić, czy nasze „nie podoba mi się” ma oparcie w jej regułach.

Weźmy za przykład rodzaj gramatyczny rzeczowników osobowych. Większość przybiera dwa rodzaje: męski i żeński. Począwszy od imion: Jan i Janina, Stefan i Stefania, poprzez nazwiska: Kochanowski i Kochanowska, Biały i Biała, Nowak i (dawniej) Nowakowa, aż do nazw zawodów, godności i stanowisk: aktor i aktorka, dyrektor i dyrektorka, profesor i profesorka, a także nowa opozycja rodzajowa – minister i ministra. Ta ostatnia forma, choć pierwotnie uznana za niezgodną z mechanizmem słowotwórczym polszczyzny, została zaakceptowana w uzusie, który jest podstawą normy językowej. Ministra ma swoje formy gramatyczne: dopełniaczową – ministry, celownikową – ministrze itd. Forma ministrze jest tożsama z wołaczem rzeczownika męskiego minister, forma ministry – z żartobliwą albo pogardliwą formą mianownika liczby mnogiej: te ministry. O tym, w jakim znaczeniu jest użyta, decyduje kontekst.

Wydawałoby się, że to sprawa oczywista. Tymczasem ostatnio grono sędziów podważyło poprawność sformułowania obejmując stanowisko ministry użytego w ślubowaniu nowych członkiń rządu. Nie dyskutuję z argumentacją merytoryczną, tylko z gramatyczną. Argument, jakoby dopełniaczowa żeńska forma ministry była w tekście ślubowania tożsama z ekspresywnymi rzeczownikami męskimi typu: profesory, prezydenty, chłopy, senatory, świadczy o złej woli albo o nieznajomości reguł gramatyki. Czyżby dla autorów opinii różnica między wyrażeniem: stanowisko ministry a ekspresywnymi formami męskimi: te prezydenty, te ministry była nieuchwytna? Trudno powiedzieć, ale jak widać, wiedza gramatyczna jest potrzebna w wielu życiowych sytuacjach.

Odpowiedź na pytanie, jakiej formy użyć: celownika czy dopełniacza w towarzystwie przyimka dla – jest zależna od sensu zdania i wymagań składniowych czasownika. Mówimy: Przyniosłam prezent Lence (celownik), ale: To jest prezent dla Lenki (dopełniacz). Mówimy: Kłaniam się panu prezesowi (celownik), ale: Przesyłam ukłony dla pana prezesa (dopełniacz). Mówimy: Mama kupiła coś Jankowi (celownik), ale: Mama kupiła coś dla Janka (dopełniacz).

Przecież to jasne – powiedzą czytelnicy – więc w czym problem? Problem w tym, że czasem samotny celownik wydaje się piszącym zbyt słaby, dlatego wolą go zastąpić dopełniaczem z przyimkiem. I piszą takie zdania: „Z okazji rozpoczynającego się nowego roku akademickiego życzę dla Władz Uczelni, Kadry Akademickiej, Pracowników Administracji, Doktorantów, Studentów, realizacji własnych planów, odkrywania tego co nieznane i wykorzystania pojawiających się szans”. 

Być może rażące sformułowanie Życzę dla władz uczelni zamiast Życzę władzom uczelni jest pomyłką piszącego, który nie przeczytał swojego tekstu przed upublicznieniem. Chcę jednak na tym przykładzie zwrócić uwagę na składniowy problem. Badacze języka takie konstrukcje, jak w zacytowanym przykładzie, uznają za regionalizm kresowy. Dziś jednak wyrażenia typu: Moje uszanowanie dla pana profesora, Dobry wieczór dla państwa trącą myszką i mogą być użyte co najwyżej żartobliwie.

A jeśli chodzi o dedykacje w książkach z autografami autorów, to mam i Ewie, i dla Ewy. Te celownikowe przeważają.

Forma mnie powtarza się w odmianie zaimka ja aż w czterech przypadkach: w dopełniaczu, w bierniku, w miejscowniku i w celowniku. W celowniku obok mnie mamy też krótszą i słabszą formę mi. Kiedyś i w bierniku mieliśmy dwie formy: mnie i mię, ale mię zostało wyparte przez silne mnie. Można by więc na zasadzie analogii sądzić, że i w celowniku rozgości się mnie, które zdominuje formę mi.

Tymczasem okazuje się, że użytkownikom współczesnej polszczyzny nie odpowiada celownikowe mnie, a niektórzy uznają je wręcz za dziwne albo przestarzałe. Jeden z moich studentów zapytał, dlaczego tak często używam tej formy. I zapewne nie chodziło mu o konstrukcje dopełniaczowe: Nie ma mnie, ani o biernikowe: Widziałeś tam mnie?, albo miejscownikowe: Mówią o mnie. Chodziło mu o celownik, bo ja faktycznie mówię: Mnie się to nie podoba, Mnie się chce spać, Powiedz o tym mnie, Dajcie to mnie. A młodych to już dziwi, bo w każdym w tych zdań używają formy mi.

Niektórzy językoznawcy doszukują się w tej zmianie dobrych stron. Profesor Mirosław Bańko dowodzi pocieszająco, że z punktu widzenia ekonomii języka można uznać ten proces za korzystny, bo forma mi będzie jednoznaczna, celownikowa, a zakres formy mnie się zmniejszy. I pewnie trzeba przyjąć to pocieszenie, bo myślę, że tendencji do celownikowego mi w każdym miejscu zdania już nie zatrzymamy. Na razie jednak i ja, i wielu użytkowników wzorcowej polszczyzny, także profesor Bańko, nie akceptujemy tej zmiany i mówimy: Mnie się to nie podoba. I nie tylko mnie.

Gdy nazwisko tożsame z rzeczownikiem pospolitym kończy się na miękką spółgłoskę, przed którą stoi samogłoska e, to z reguły odmienia się jak ów rzeczownik. Pan Kwiecień – pana Kwietnia, bo kwiecień – kwietnia, pan Kamień – pana Kamienia, bo kamień – kamienia. Jeśli jednak nazwisko zakończone na -eć czy -eń jest jednosylabowe, to samogłoska e zostaje w odmianie zachowana bez względu na to, jak się odmienia wyraz pospolity. Dotyczy to na przykład nazwiska Dzień, które w Polsce nosi 213 panów (jak wynika z oficjalnego rejestru nazwisk). Pan Dzień odmienia swoje nazwisko tak: Dzienia, Dzieniowi, Dzieniem, o Dzieniu.

Inaczej niż pan Kwiecień czy pan Kamień odmieniają swoje nazwiska panowie Jarząb, Gołąb, Kozieł, Orzeł, Kocioł, Kozioł. Jeśli chcą potraktować je wzorcowo, to nie upodabniają ich do wyrazów pospolitych i odmieniają bez wymian głosek: Jarząba, o Jarząbie; Gołąba, o Gołąbie; Kozieła, o Koziele; Orzeła, o Orzele; Kocioła, o Kociole; Kozioła, o Koziole. Jeśli jednak uznają, że chcą się odmieniać „normalnie” (tak na pytanie urzędniczki, jak odmienić jego nazwisko, odpowiedział właściciel nazwiska), mogą używać form tożsamych z formami rzeczowników pospolitych i mówić o Gołębiu; o Koźle, o Orle, o Kotle. Takie formy uznane są jednak za potoczne, mniej staranne. Wariantów odmiany nie mają nazwiska jednosylabowe, np. Wąż, Dąb, Ksiądz (to ostatnie nosi 225 mężczyzn), które muszą zachować tematyczne -ą-: Wąża, o Wążu; Dąba, o Dąbie; Ksiądza, o Ksiądzu.

Czy reguły, według których odmieniamy nazwiska, są łatwe? Nie są. Czy musimy się ich trzymać? Musimy, bo umiejętność odmiany nazwisk jest najczulszym wskaźnikiem poziomu sprawności językowej.

Czy istnieją jakieś słowa, o których można powiedzieć, że są sztuczne, a więc nienaturalne, nieautentyczne? Może za takie można uznać hybrydy, wyrazy złożone z elementów pochodzących z różnych języków? Hybrydami są takie na przykład formy, jak antypowieść, pseudonaukowy, telewizja czy autokar. Cząstki anty-, pseudo- pochodzą z greki, powieść, naukowy to słowa rodzime. Wyraz telewizja jest złożony z greckiego tele- i łacińskiego visio, a autokar z greckiego auto- i angielskiego car. Są to więc słowa sztucznie stworzone, ale przecież dla nas brzmią całkiem naturalnie.

Czy sztuczne są neologizmy? W pewnym sensie tak, bo nie są efektem rozwoju języka, tylko ktoś je celowo utworzył. Czasem autor opiera się na regułach słowotwórczych, jak Bolesław Leśmian, twórca zmorowania, beznamysłu, niedoumierania. Czasem neologizmy powstają wbrew regułom, jak slangowe i potoczne plażing, leżing, smażing, zapodać, zadziać się, romantyzować, smakówa i wiele innych. I tylko od nas, użytkowników polszczyzny zależy, czy uznamy je za jednostkowy językowy wybryk, czy przyswoimy, oswoimy i uznamy za naturalne. Dziś za normalne uznaje się na przykład słowo nastolatek, którego autorstwo przypisujemy Władysławowi Kopalińskiemu, albo słowo nosorożec – wymyślone w XVII wieku przez leksykografa Grzegorza Knapskiego. Ale XIX-wieczne propozycje zastąpienia rodzimymi słowami terminów obcych zostały uznane za sztuczne, więc się nie przyjęły, mimo że były etymologicznie przejrzyste: chowanna ‘pedagogika’, mysłowiec ‘mędrzec’, myślini ‘logika’, odwrotnica ‘antyteza’, nęka ‘troska’ i kilka innych.

Kto więc decyduje o tym, czy słowa się utrwalą czy zostaną odrzucone jako niejasne, niepotrzebne, sztuczne? Oczywiście my, użytkownicy języka, którzy w codziennym użyciu wyrażamy aprobatę dla konkretnych wyrazów. Forma ministra, zrazu potępiana, utrwala się w językowym zwyczaju i ani ja, ani mój czytelnik nie mamy na ten zwyczaj wpływu. Za sztuczne mogłabym uznać słowo paralimpiada, które wypiera poprawnie zbudowaną nazwę paraolimpiada, ale to powszechny zwyczaj językowy zadecyduje, która z nich się utrwali.