Językowa corrida

To tego bogactwa form liczebnika dochodzą jego wymagania składniowe. Mówiąc prościej: musimy uzgodnić formę gramatyczną liczebnika z formami innych wyrazów w zdaniu. A to niełatwe, o czym świadczą liczne pytania o pomoc, kierowane do poradni językowych. Pisze internautka: „Czy w zdaniu: Moim absolutnym rekordem są 34 tysiące postów orzeczenie jest poprawne? A może powinno być: Jest 34 tysiące postów? Jak dopasować orzeczenie do tak dużych liczb?”. Ażeby odpowiedzieć na to pytanie, trzeba przywołać dwie reguły.

Pierwsza mówi o tym, że składnia zdania zależy od wymagań gramatycznych ostatniego członu liczebników wielowyrazowych: Dwadzieścia trzy dziewczynki przyszły na spotkanie, bo: trzy dziewczynki przyszły. Trzydzieści pięć dziewczynek przyszło, bo: pięć dziewczynek przyszło. Gdyby zdanie internautki dotyczyło trzydziestu czterech postów, to zapewne nie miałaby wątpliwości: Rekordem są trzydzieści cztery posty (bo: są cztery posty). Ale przy trzydziestu czterech postach nie byłoby „absolutnego rekordu”, a przy trzydziestu czterech tysiącach rekord jest. I tu trzeba przywołać kolejną regułę składniową dotyczącą specjalnych wymagań liczebnika tysiąc.

Wyraz tysiąc łączy się z orzeczeniem w liczbie pojedynczej i w rodzaju nijakim: Tysiąc osób przyszło na koncert, Tysiąc uczniów zdało egzamin. Jeśli jednak przed liczebnikiem tysiąc występują liczebniki dwa, trzy, cztery, to orzeczenie może mieć formę liczby pojedynczej albo liczby mnogiej. Zatem oba sformułowania zaproponowane przez internautkę są poprawne: Rekordem jest trzydzieści cztery tysiące postów albo: Rekordem są trzydzieści cztery tysiące postów.

I jeszcze jedno dręczy naszą korespondentkę: Na przyjęciu miało zjawić się ponad dwustu gości, czy: ponad dwieście gości? Tu o formie liczebnika decyduje przyimek ponad, który łączy się w zdaniu z wyrazami stojącymi w bierniku lub w narzędniku. W pytaniu internautki liczebnik powinien stać w bierniku: Przyszło ponad dwustu gości.

Proste? Absolutnie nie! Dlatego zachęcam do częstego korzystania ze słowników i poradników, by utrwalać te niełatwe zasady.

Drugi typ nazwisk budzący wątpliwości jest zakończony na -er, na przykład Kromer, Miler, Luter, Majcher, Świder. Najczęściej owo „e” w zakończeniu jest nieruchome: Kromera, Kromerowi, Milera, Milerowi. Czasem jednak staje się „e” ruchome, jak w nazwisku Luter, przybierającym formy: Lutra, Lutrowi, z Lutrem, o Lutrze. Taka odmiana nazwiska Luter jest utrwalona historycznie i zgodna z naszym zwyczajem językowym. Trudniej jednak podjąć decyzję, gdy nazwisko jest tożsame z rzeczownikiem pospolitym, na przykład Majcher albo Świder. Czy traktować je tak, jak większość nazwisk zakończonych na -er, z unieruchomionym „e”: Majchera, Majcherowi, Świdera, Świderowi? Czy tak jak słowo pospolite – i jak nazwisko Luter: Majchra, Majchrowi, Świdra, Świdrowi? Oba sposoby są właściwe, a o tym, który wybrać, decyduje właściciel.

A co ma zrobić dziennikarz, gdy musi takie nazwiska umieścić w tekście? Najlepiej byłoby sprawdzić w innych źródłach albo wprost zapytać, jakich form pan Majcher i pan Świder używają. Jeśli to niemożliwe, to wybrałabym formy z unieruchomionym „e”: Majchera, Świdera.

Jednak okazuje się, że nawet ta łatwiejsza wymowa sprawia niektórym mówiącym kłopot. Są osoby, które zamiast mówić małpa, kołdra mówią [małupa], [kołudra], przeciągając słyszalne w wymowie [u]. Inni mówiący – wprost przeciwnie – ignorują [ł] i zamiast mówić: powiedziałam, słupek, długopis, głupi wymawiają: [powiedziaam], [supek], [dugopis], [gupi]. Tak się dzieje, gdy głoska [ł] stoi przed samogłoską. Jest to szczególnie rażące, gdy [ł] stoi na początku wyrazu: [użeczko] zamiast łóżeczko, [ukasz] zamiast Łukasz, miasto [uć] zamiast miasto Łódź. Gdy głoska [ł] stoi na końcu wyrazu w otoczeniu innych spółgłosek, to także w niestarannej wymowie zanika, więc słychać [gniót] zamiast gniótł, [pomys] zamiast pomysł, [poszet] zamiast poszedł. Taka wymowa jest dopuszczalna w swobodnym języku potocznym, ale w mowie wzorcowej jej nie aprobujemy.

W języku oficjalnym, publicznym zwykle staramy się poprawnie wymawiać wszystkie głoski, co nie znaczy, że każdą głoskę wymawiamy osobno. Musimy uwzględniać jej otoczenie, więc w sąsiedztwie głoski bezdźwięcznej głoskę dźwięczną wymawiamy bezdźwięcznie: trzeba to w wymowie [tszeba], a głoskę bezdźwięczną wymawiamy dźwięczne: prośba to w wymowie [proźba]. Wyraz płcie (liczba mnoga od płeć), trudny w wymowie ze względu na zbitkę głosek [płć] też trzeba wymawiać naturalnie i nie przedłużać wymowy owego „u niezgłoskotwórczego”. Bo gdy się nadmiernie staramy, to mogą nam jakieś dwie pucie wyskoczyć.

Autorzy podręczników do gramatyki próbują ten problem uporządkować. Czytamy więc, że końcówkę -a przyjmują nazwy osób i zwierząt (czyli rzeczowniki żywotne): piłkarza, aktora, kaprala, prezydenta, krokodyla, chomika, psa. Mają ją także nazwy narzędzi i naczyń: młotka, dłuta, wkrętaka, garnka, kubka, nazwy miar i wag: kilometra, litra, kilograma, nazwy liczb: tysiąca, miliona, nazwy miesięcy: kwietnia, maja. Końcówkę -a dodajemy również do nazw owoców i grzybów: jabłka, banana, podgrzybka, muchomora, nazw samochodów: forda, mercedesa, tańców i gier: poloneza, walca, golfa, brydża. Czy to wszystkie kategorie znaczeniowe? Pewnie nie, ale już się trochę przestrzeń gramatyczna uładziła. 

Końcówkę -u przybierają nazwy abstrakcyjne: humoru, momentu, zbiorowe: tłumu, cukru, proszku, materialne: bursztynu, marmuru. Jest ona także najczęstsza w nazwach zapożyczonych: kawioru, likieru, lukru, portu, ryżu, parkietu, tortu. Najczęstsza, ale nie wyłączna! Wszak do innych zapożyczonych rzeczowników męskich dołączamy końcówkę -a: komputera, miksera, telewizora itd.  

Nie sposób podać wszystkich kategorii znaczeniowych, które przybierają końcówkę -a albo końcówkę -u. W kategorii medycznych i potocznych nazw chorób mamy sporą dowolność. Są nazwy przybierające końcówkę -a: raka, krztuśćca, tężca, półpaśca, są takie, które mają końcówkę u: zawału, kokluszu, wytrzeszczu, zakrzepu. A są i takie, jak covid, który się jeszcze nie zadomowiły w polszczyźnie na tyle, by się związać w dopełniaczu z jedną końcówką. Dlatego możemy mówić o profilaktyce covida i covidu.   

Dla porządku muszę jeszcze wspomnieć o tych rzeczownikach, w których końcówka różnicuje znaczenie: geniusza (człowieka obdarzonego geniuszem) i geniuszu (niezwykłego talentu), przypadka (gramatycznego) i przypadku (zdarzenia), muła (zwierzęcia) i mułu (na dnie jeziora). Jest ich więcej, więc w razie wątpliwości warto zaglądać do słowników. 

Internautom sprawia kłopot pisownia wyrażeń przyimkowych. Mnie to trochę dziwi, bo przecież wyrażenie przyimkowe to de facto dwa wyrazy: przyimek i rzeczownik albo inna część mowy. Raczej nie napiszemy „dodomu” ani „naobiad”, ani „dlamamy”, więc dlaczego niektórzy piszą „napewno”? Czemu piszą łącznie wyrażenie co niemiara i co nieco, choć w innych połączeniach przyimek co zapiszą na pewno oddzielnie: co dzień, co noc, co krok?  Trzeba jednak przyznać, że reguła odnosząca się do rozłącznej pisowni wyrażeń przyimkowych zawiera sporo wyjątków. Wyłącza mianowicie ze swojego obrębu dawne połączenia przyimkowe, które dziś traktujemy jak zrosty: dlatego, naprawdę, naprzód, naprzeciwko, ponadto, wkoło, wówczas, wzwyż, zresztą i wiele innych. Jeśli ktoś się ich świadomie nie nauczył i o nich nie pamięta, to jest obawa, że pomyli pisownię na pewno z pisownią naprzeciw albo naprawdę. 

Ale jeden błąd wymieniony na liście najczęstszych uchybień ortograficznych bardzo mnie ucieszył. Otóż wiele osób pisze łącznie zaprzeczony przymiotnik nienajlepszy. W obecnych zasadach przymiotniki i przysłówki w stopniu wyższym i najwyższym trzeba ze słowem nie pisać rozłącznie: nie najmilszy, nie najdrożej, łącznie natomiast w stopniu równym: niemiły, niedrogo. Jest w tym pewna niekonsekwencja, dlatego w nowych zasadach, które wejdą w życie w 1 stycznia 2026 roku, wszystkie zaprzeczone formy przymiotnikowe i przysłówkowe będą pisane łącznie: niedobry, nielepszy, nienajlepszy; niedobrze, nielepiej, nienajlepiej. Internetowa praktyka potwierdza słuszność wprowadzonej zmiany. 

A jeśli nazwa jest bardziej skomplikowana? Taką ma na przykład Polska Spółka Gazownictwa sp. z o.o., z oddziałami w całej Polsce. Do pełnej nazwy dodawana jest kolejna część: Oddział Zakład Gazowniczy i nazwa miasta. Całość ma więc taką postać: Polska Spółka Gazownictwa Sp. z o.o. Oddział Zakład Gazowniczy w Szczecinie. Jak tę rozbudowaną nazwę odmienić? Słowo oddział w nazwie wymaga jakiegoś dopowiedzenia: oddział czego? albo oddział gdzie?. Więc napisałabym tak: Przyznano wyróżnienie Polskiej Spółce Gazownictwa sp. z o.o. Oddziałowi Zakładu Gazowniczego w Szczecinie. A powiedziałabym krócej: Muszę załatwić swoją sprawę w Oddziale Zakładu Gazowniczego w Szczecinie. Ale czy tak jest w praktyce? Nie znalazłam w żadnych tekstach opisujących działalność Polskiej Spółki Gazowniczej innych form drugiego członu nazwy: Oddział Zakład Gazowniczy niż mianownik i biernik. Więc w sumie nie wiemy, jak przedstawiciele firmy radzą sobie z odmianą.

Inna bardzo rozbudowana nazwa: Konsorcjum Olejów Przepracowanych – Organizacja Odzysku Opakowań i Olejów S.A., choć wydaje się skomplikowana, to faktycznie jest łatwiejsza w odmianie. Człon nadrzędny: konsorcjum – jest nieodmienny, więc pierwszej części nazwy: Konsorcjum Olejów Przepracowanych nie odmieniamy. W części drugiej odmienia się tylko człon organizacja. Zatem na pytanie: Gdzie pracujesz? można odpowiedzieć: w Konsorcjum Olejów Przepracowanych – Organizacji Odzysku Opakowań i Olejów S.A.

Kłopoty w odmianie sprawiają też niektóre nazwy administracyjne, a zwłaszcza zestawienie gmina miasto. Jak to napisać: Przewozy w granicach administracyjnych gminy miasta Szczecin? Czy raczej w granicach gminy miasto Szczecin? Czy to gmina miasta (czyja?) czy gmina miejska (jaka)? Ktoś, kto nie jest urzędnikiem miejskim, ma kłopot (jak ja). Jestem skłonna twierdzić, że chodzi o przewozy w granicach gminy miasto Szczecin. Ale czy na pewno? I czy nie byłoby prościej używać konstrukcji gmina miejska Szczecin? Sama nie wiem…

Faktycznie, i w wykazie urzędowych nazw miejscowości, i w słownikach nazwa miejscowa Słup ma w dopełniaczu końcówkę -a: Słupa, a w miejscowniku końcówkę -e: w Słupie. Podobnie jest z nazwą miejscową Kup zakończoną spółgłoską -p: Kup, Kupa, w Kupie. Można to sprawdzić w urzędowych wykazach albo w słownikach, na przykład w „Słowniku nazw miejscowości i mieszkańców” pod red. Marka Łazińskiego. Czy jednak wszyscy stosują się do tych zaleceń? Nie zawsze. Bywa, że narzucone formy nie odpowiadają mieszkańcom, którzy tworzą własną gramatykę swojej nazwy.

O nazwie zachodniopomorskiej miejscowości Banie parokrotnie już pisałam. Urzędowa forma liczby pojedynczej: (to) Banie, Bania, w Baniu, pod wpływem lokalnego zwyczaju językowego ustąpiła miejsca formom liczby mnogiej: (te) Banie, Bań, w Baniach, co znajduje potwierdzenie w Wykazie urzędowych nazw miejscowości Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 2019 roku. Nie jest też używana urzędowa forma Gumieńc –

dopełniacza nazwy szczecińskiego osiedla Gumieńce, podawana w Rozporządzeniu Ministra Administracji i Cyfryzacji z dn. 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części. W szczecińskim zwyczaju językowym utrwalona jest przede wszystkim forma dopełniaczowa: Gumieniec, rzadziej mówimy Gumieńców. Ale o formie Gumieńc nikt tu nie słyszał. Podane w tymże samym wykazie formy gramatyczne bliskiej szczecinianom nazwy Załom: Załomu, w Załomie także nie są używane, bo szczecinianie i załomianie jeżdżą do Załomia albo mieszkają w Załomiu.

Kto więc ma rację w tym gramatycznym sporze: urzędy i słowniki czy mieszkańcy? Jednak mieszkańcy, bo to oni są „gospodarzami” nazwy swojej miejscowości. Słowniki narzucają formy zgodne z regułą gramatyczną, mieszkańcy zaś wolą taką, która odpowiada ich potrzebom (ponoć mieszkańcy miejscowości Kup wcale nie odmieniają swojej nazwy, choć tego akurat nie popieramy…).

W gramatyce nazw własnych to lokalny zwyczaj językowy ma decydujący głos.

Zwolennicy „logicznego” języka kwestionują gramatyczne prawa niektórych wyrazów. Twierdzą na przykład, że  przymiotnik biały się nie stopniuje, bo albo coś jest białe, albo białe nie jest (chyba nigdy nie byli w sklepie z farbami!). Uważają, że nie stopniują się też inne przymiotniki, choćby pełny czy łysy. A przecież można sobie wyobrazić sytuację, gdy widzimy, że jedna sala kinowa jest pełna (widzów), a druga jeszcze pełniejsza... Wątku z przymiotnikiem łysy już nie ciągnę, bo każdy może sobie wyobrazić potrzebę jego stopniowania...

Językowi logicy uważają też za nielogiczną formę czasu przyszłego będzie czytał. Jest według nich wewnętrznie sprzeczna, bo będzie sygnalizuje przyszłość, a czytał odnosi się to przeszłości. Za właściwą uznają tylko konstrukcję z bezokolicznikiem: będzie czytać. I nie żal im nieobecnej w tej formie informacji, kto będzie czytał: on czy ona...

A już najgorzej jest, gdy tropiciele logiczności wchodzą w obszar frazeologii i literalnie odczytują sens frazeologizmów. Uznają na przykład, że powiedzenie pół na pół jest nielogiczne, bo pół podzielone na pół daje ćwierć... Albo że nielogiczne jest porzekadło: Mądrej głowie dość dwie słowie, bo nie ma formy dwie słowie. Są wyrażenia dwa słowa albo po słowie, więc ma być albo: Mądrej głowie dość dwa słowa albo: Mądrej głowie dość po słowie. Pierwsza modyfikacja jest przeróbką na współczesność historycznej postaci z archaiczną formą liczby podwójnej dwie słowie. Niby wszystko się zgadza, ale tajemnicy przeszłości już nie ma. A druga? Ta jest dopiero nielogiczna!

Język, jak widać z powyższych przykładów, nie musi być logiczny, żebyśmy się mogli skutecznie porozumiewać. Pamiętam z dzieciństwa, jak ojciec wołał do mojego brata: Skocz do sąsiada po sekator, tylko szybko, tak na jednej nodze! I sekator miał w mig!

Trudniej bywa, gdy podmiot jest bardziej rozbudowany i składa się z co najmniej dwóch członów, też często rozbudowanych. Nazywamy go podmiotem szeregowym. Na przykład podmiot: pojemny plecak i pakowna walizka wymagają orzeczenia w liczbie mnogiej: Pojemny plecak i pakowna walizka zapewnią komfort w dalekiej podróży. Jeśli jednak orzeczenie ma formę czasu przeszłego, to nie tylko decydujemy i jego liczbie, lecz także o rodzaju gramatycznym. Wszystko zależy od tego, kto jest podmiotem. Jeśli przynajmniej jeden ze składników podmiotu odnosi się do osoby płci męskiej, orzeczenie przybiera formę męskoosobową: Jan i Ewa śpiewali, Piotruś i kotek poszli, Górnicy i pielęgniarki wynegocjowali. Podobnie jest, gdy podmiotem jest rzeczownik żeński i rzeczownik męski nieosobowy: Pani marszałek i parlament dogadali się.

Formę niemęskoosobową przybiera orzeczenie wtedy, gdy człony podmiotu mają różny rodzaj, na przykład: Futro i torebka leżały na podłodze, Rada i Parlament uznały. Zwróćmy uwagę, że orzeczenie ma rodzaj niemęskoosobowy wtedy, gdy żaden człon podmiotu nie jest rzeczownikiem osobowym męskim, np. Kobiety i koty przebiegły; Pielęgniarki i szpitale podpisały. Gdyby jeden człon był  rzeczownikiem męskim osobowym, orzeczenie miałoby formę męskoosobową: Chłopcy i kotki przebiegli.

A jeśli członami podmiotu szeregowego będą dzieci i młodzież? Albo dziewczynki i pieski? Kiedyś już odpowiadałam na te pytania, ale że są trudne, to je przypomnę. Tu trzeba wybrać męskoosobową formę orzeczenia, bo składniki podmiotu są różnorodzajowe i odnoszą się do osób: Dzieci i młodzież szli. Dziewczynki i pieski też szli, bo tak stanowi reguła składniowa. Myślę jednak, że nie zostaniemy źle ocenieni, jeśli wybierzemy rodzaj niemęskoosobowy, który przysługuje i dziewczynkom, i pieskom: Dziewczynki i pieski szły.

Czasownik sięgać może się też łączyć z rzeczownikami w innych przypadkach: z biernikiem – sięgać po chusteczkę, z narzędnikiem – sięgać pamięcią, sięgać prawą ręką do lewego ucha (czyli robić coś w sposób skomplikowany). Forma gramatyczna rzeczownika zależy od tego, w jakim znaczeniu użyjemy łączącego się z nim słowa sięgać.

Czasownikiem mającym różne wymagania składniowe w zależności od sensu zdania jest też dodać/dodawać. „Od jakiegoś czasu głowię się nad tymi dwoma zdaniami – pisze korespondentka poradni językowej. – Nie wiem, które z nich jest poprawne: Miałam wrażenie, że ostatnie wydarzenia dodały mi dziesięć lat czy też: Miałam wrażenie, że ostatnie wydarzenia dodały mi dziesięciu lat. Znalazłam informację – pisze dalej – że obie wersje są poprawne, ale nie jestem przekonana co do takiej interpretacji”.

O czasowniku dodać możemy powiedzieć, że łączy się i z biernikiem, i dopełniaczem. Wszystko zależy od tego, jaką treść chcemy przekazać. Zasadniczo dodać wymaga biernika: Do zupy dodaj przyprawy, Do prezentu dodaj kwiaty. Ale dodać może się też łączyć z dopełniaczem, jeśli mówimy o części czegoś: Do herbaty dodaj cukru (dużo), Do zupy dodaj soli (mało), Dodaj gazu (trochę). Nazywamy go dopełniaczem partytywnym, cząstkowym, który wskazuje na część całości. Z takim dopełniaczem mogą się też łączyć inne czasowniki, np. Pokrój chleba (nieco), Nakupował bułek (dużo), Wypił herbaty i już mu lepiej (trochę, dużo).

Z jakim więc przypadkiem gramatycznym połączyć czasownik dodać w pytaniach zadanych przez korespondentkę? Tylko z biernikiem: Wydarzenia dodały mi dziesięć lat (całość). Dopełniacz byłby właściwy w zdaniu: Wydarzenia dodały mi lat (dużo, wiele).